İklim
Geniş bir bölge içinde ve uzun yıllar boyunca değişmeyen ortalama hava koşullarına iklim denir.
İklim, coğrafi ortamın oluşması ve şekillenmesi ile insanların yaşantı ve etkinlikleri üzerinde önemli rol oynar. Örneğin bir yerdeki doğal bitki örtüsü, akarsuların özellikleri, insanların yaşam tarzları, konut tipleri, ekonomik etkinliklerinin türü, iklimin kontrolü altındadır. İklimi oluşturan çeşitli öğeler vardır. Bunlar sıcaklık, basınç, rüzgarlar, nemlilik ve yağıştır. İklim elemanları adı verilen ve birbirlerini etkileyen bu öğeler arasında ayrılmaz bir ilişki vardır.
İklim olayları atmosfer içinde gerçekleştiği için öncelikle atmosfer ve özelliklerinin incelenmesi gerekir.
Atmosfer
Dünya’yı çepeçevre saran gaz örtüsüne atmosfer denir. Atmosferin alt sınırı, kara ve deniz yüzeyleriyle çakışır. Üst sınırını ise yerçekiminin etkisi belirler. Ekvator’dan kutuplara doğru yerçekimi arttığı için atmosferin şekli Dünya’nın şekli gibi küreseldir.
Atmosfer’in Katları
Atmosfer kendini oluşturan gazların karışımı ve gidişindeki farklılıklar nedeniyle çeşitli katlara ayrılmıştır. Bu katlar yeryüzünden yukarılara doğru troposfer, stratosfer, semosfer, iyonosfer ve ekzosfer şeklinde sıralanır.
1) Troposfer:
* Atmosferin, yeryüzüne temas eden, alt bölümüdür.
* Tüm gazların % 75’inin bulunduğu bu katmanda yoğunluk en fazladır.
* Troposfer, yerden havaya yansıyan ışınlarla alttan yukarıya doğru ısınır. Bu nedenle alt kısımları daha sıcaktır.
* Yerden yükseldikçe sıcaklık her 100 m’de yaklaşık 0,5 °C azalır.
* Su buharının tamamı troposferde bulunduğu için tüm meteorolojik olaylar burada oluşur.
* Güçlü yatay ve dikey hava hareketleri görülür.
* Yerden yüksekliği 6 – 16 km arasında değişir.
2) Stratosfer:
* Troposferin üstündeki katmandır.
* Yatay hava hareketleri görülür.
* Su buharı hemen hemen hiç bulunmadığı için dikey hava hareketleri oluşamaz. Bu nedenle sıcaklık dağılışı oldukça düzgündür.
* Sıcaklık her yerde yaklaşık –50 °C’dir.
* Üst sınırı yerden 25 – 30 km yüksekliktedir.
3) Semosfer:
* Stratosfer ile Iyonosfer arasındaki katmandır.
* Stratosfer ile Semosfer arasındaki 19-45 km.’ler arasında oksijen azot haline gelerek ultraviyole ışınlarını tutar.
* Üst sınırı yerden 80 – 90 km yüksekliktedir.
4) İyonosfer:
* Mor ötesi (ultraviyole) ışınlarının, molekülleri parçalayarak iyonlar haline getirdiği katmandır.
* Yerçekimi azaldığı için iklim üzerinde belirgin bir etkisi yoktur.
* Radyo dalgalarını yansıtır.
* Üst sınırı yerden 250 – 300 km yüksekliktedir.
5) Eksosfer (Jeokronyum)
* En üst tabakadır.
* Yerçekimi çok azaldığından gazlar çok seyrektir.
* Hidrojen ve helyum gibi hafif gazlar bulunur.
* Atmosfer ile uzay arasında geçiş alanıdır.
* Kesin sınırı bilinmemekle birlikte üst sınırının yerden yaklaşık 10.000 km yükseklikte olduğu kabul edilmiştir.
Atmosferde Bulunan Gazlar
Atmosferde bulunan gazların % 75’i ve su buharının tamamı troposferde bulunur. İklim yönünden daha çok atmosferin alt katları önemli olduğundan burada troposfer ve stratosferin alt katlarının bileşimi incelenecektir.
* Her zaman bulunan ve oranı değişmeyen gazlar; % 78 oranında azot, % 21 oranında oksijen, %1 oranında asal gazlar (Hidrojen, Helyum, Argon, Kripton, Ksenon, Neon) dır.
* Her zaman bulunan ve oranı değişen gazlar; su buharı ve karbondioksittir.
* Her zaman bulunmayan gazlar; ozon ve tozlardır.
Su buharı: Yere ve zaman göre oranı en çok değişen gazdır. Yeryüzünün aşırı ısınıp, soğumasını engeller. Yağış, bulut, sis gibi hava olaylarının doğuşunu sağlar.
Karbondioksit: Atmosferin güneş ışınlarını emme ve saklama yeteneğini artırır. Havada karbondioksit (CO2) miktarının artması sıcaklığı artırıcı, azalması ise sıcaklığı düşürücü etki yapar.
Ozon: Hava içindeki oksijen (O2) mor ötesi (ultraviyole) ışınlarının etkisi altında ozon (O3) haline geçer. Ozon gazı, içinde hayatın gelişmesine olanak vermez ancak atmosferin üst katmanlarında ultraviyole ışınlarını emerek yeryüzündeki yaşam üzerinde olumlu bir etki yapar. Yeryüzünden 19 – 45 kilometre yükseklikler arasında bulunan ozon katının son yıllarda inceldiği hatta yer yer delindiği belirlenmiştir. Özellikle buzdolabı, soğutucu, araba ve spreylerden çıkan gazların (kloroflorokarbon) neden olduğu anlaşılmış ve bu gazların kullanımına kısıtlamalar getirilmiştir. Yeryüzüne ulaşan mor ötesi ışınlardaki artış, sıcaklıkların artmasına, buna bağlı olarak buzulların erimesine, bitki örtülerinde değişimlere neden olabilecektir.
10/3/2008, 6:12 pm
