Divan Şiirinin Nazım Biçimleri
Divan Şiirinin Nazım Biçimleri
Ölçülü ve uyaklı söz ya da yazıya "manzum" ya da "manzume" denir. Şiirde dize sayısı, dörtlük sayısı, sıralanış düzeni, uyak yapısı gibi dış özelliklerin tümü, nazım biçimini oluşturur. Divan şiirinde pek çok nazım biçimi vardır, ama bazıları daha yaygın olarak kullanılmıştır. Gazel, Divan şiirinin en yaygın nazım biçiminden biridir. Gazelin ilk beytinin dizeleri kendi arasında uyaklıdır. Öteki beyitlerden birinin dizeleri serbest, ikinci dizeleri ilk beytin uyağına göre yazılır. Kaside, gazel gibi Divan şiirinin en yaygın nazım biçiminden biridir. Kıta, dört dizeden ya da iki beyitten oluşur. İkinci ve dördüncü dizeler birbiriyle uyaklıdır. Daha çok beyitten (10, 15 beyit kadar) oluşan kıtalar da vardır ve bunlara kıta-i kebire, yani büyük kıta denir. Mesnevi, Divan şiirinde çok kullanılmış bir nazım biçimidir. Beş mesneviden oluşan yapıta, hamse denir. Muhammes, her bölümü beş dizeden oluşur ve bu bölümlere bent denir. Bu nazım biçiminin uyak düzeni genellikle aaaaa-bbbaa-cccaa.. biçiminde sürer. Bir muhammesin ilk bendinin dördüncü ve beşinci dizeleri ya da yalnızca beşinci dizesi öteki bentlerin sonunda yineleniyorsa, buna “muhammes-i mütekerrir”, yani tekrarlı muhammes denir. Murabba, bent adı verilen dört dizelik kıtalardan oluşur. Genellikle ilk dörtlüğün bütün dizeleri aynı uyaklıdır. Sonraki dörtlüklerin ilk üç dizesi ayrı uyaklarla, ama son dizeleri ilk dörtlüğün uyağıyla yazılır (aaaa-bbba.... gibi). Musammat, murabba, şarkı, muhammes, terkibibent ve terciibent gibi nazım biçimlerinin ortak adıdır. Müseddes, her bölümü altışar dizeden oluşur ve bu bölümlere bent denir. Uyak düzeni genellikle aaaaaa-bbbbba-ccccca-ddddda biçimindedir. İlk altı dizenin son iki dizesinin nakarat olarak yazıldığı müseddesler de vardır. Müstezat, gazelin özel bir biçimidir. Sözcük anlamıyla "artırılmış, çoğaltılmış" demektir. Uzun dizelere "ziyade" denilen kısa bir dize eklenerek yazılır. Rubai, aynı vezinle söylenen dört dizeden oluşur. Birinci, ikinci ve dördüncü dizeleri uyaklıdır. Şarkı, biçimsel açıdan bir tür murabbadır. Ama şarkıda genellikle ilk dörtlüğün ikinci ve dördüncü dizeleri, öteki dörtlüklerin dördüncü dizesi olarak yinelenir. Buna nakarat denir. Taştir, bir şairin, başkasının gazelinin iki dizesi arasına bir beyit eklenmesine taştir denir. Taştir yapan şairin gazelin konusuna uyması gerekir. Şair bir gazel beytinin üstüne üç dize daha eklemişse buna da tahmis, yani beşleme denir. Terciibent ve terkibibent. Bent denen bölümlerden oluşur. Diğer nazım biçimlerine göre daha uzun şiirlerdir ve bent sayısı 5 ile 10 arasında değişir. Her bent kendi içinde iki bölümden oluşur. Bentlerin dizeleri yalnızca kendi aralarında uyaklıdır. Uyak düzeni şöyledir: aa xa xa xa bb ce xc xc xc xc dd. Buradaki bb ve dd dizelerine vasıta beyti denir. Terciibentlerde bu vasıta beyti, her bendin sonunda nakarat olarak kullanılır.
10/3/2008, 1:09 pm
