Ahi zaviyelerinde verilen teorik bilgiler arasında en önemli yeri şüphesiz, zâviyenin şeyhinin mensup olduğu tarikat zümresinin uyguladığı ve öğrettiği tarikat disiplinleri alırdı. Bunlar da, yukarıda da belirttiğimiz gibi, zaten “Fütüvvet-nâme”lerde yer alan daha çok ahlâki kurallar ve psikolojik öğretilerdi. Bu kurallar, İbn Batuta’nın Seyahatnâme’sinde de haber verdiği gibi, tekke ve zaviyelerde okunan kitaplarda yazılı kurallardır.
Nitekim, Çobanoğlu’nun Fütüvvet-nâmesi’ndeahi zaviyelerinde “Türkçe Fütüvvet-nâme”lerin okunduğunun açıkça ifade edildiğini6 görmekteyiz. Onun için ahilerin aldıkları kültürlerinin hangi temel esaslara dayandığını anlamak için öncelikle, zâviyelerde okunan ve dinlenen Fütüvvet-nâmelerin muhtevaları hakkında bilgi sahibi olmak gerekir. Biz burada bir iki örnekle yetineceğiz:
a) Fütüvvet-nâmelerin Muhtevası:
Harputlu Nakkaş İlyasoğlu Ahmet’in “Tuhfetü’l- Vasâya” adlı fütüvvet-nâmesinde, fütüvvet şartlarının neler olduğunu özetle şöylece ifade edilmiş bulunmaktadır.
“Fütüvvet’in şartlarından biri; namazı bırakmamaktır. Hayâ da fütüvvetin şartlarındandır. Dünyayı, insanı kendisine bağlayan şeyleriyle birlikte terk etmek de bunlardandır. Dünyayı, insanı kendisine bağlayan şeyleriyle birlikte terk etmek de bunlardandır. Tanrı’nın nehyettiği şeylerde nefis dileğine aykırı harekette bulunmak ve Tanrı’nın taatine (tanrı’ya itaatte) rağbet göstermek de fütüvvet şartlarındandır. Helâl kazanç da fütüvvet şartlarındandır. Fütüvvet şartlarından biri de; ihvandan (kardeşlerden) muhtaç olanlara malını bağışlamak, onlara yumuşaklıkla davranmak, onlar güzel sözle bile olsa ihsân (iyilik) ve kerem etmektir. İyiliğ buyurmak, kötülükten sakındırmak da fütüvvet şartlarındandır.7
Fütüvvet ile mürüvvet ahiliğin ilkelerindendir. Bu ilkeleri bir arada ele alan fütüvvet-nâmeler, okuyanları eğittikleri gibi, o toplumun kültürel hayatının oluşmasında da rol oynarlar. Bunun için kaleme alınan fütüvvet-nâmelerin bir kısmı aynı anlama gelen “mürüvvet” kelimesi ile de isimlendirilmiştir.
Nitekim bir başka fütüvvet-nâmenin sadece konu başlıklarını gözden geçirsek, bu türden olan bir fütüvvet-nâmenin içeriği hakkında yeterli bilgiye sahip oluruz. Biz burada, kırk bir bâbtan ibaret olan Aliyyü İbnü’l-Hasan İbn Ca’deveyh’in “Kitabü Mirâti’l-Mürüvve” adlı fütüvvet-nâmesinin konu başlıklarını sıralamakla yetineceğiz.
“1. Mürüvvetin lafzı anılmaksızın Kur’ân’da zikredilişi, 2. Mürüvvet hakkında ve fütüvvet manalarına ait söylenen sözler, 3. Mürüvvet hakkında padişahların sözleri, 4. Vezirlerin sözleri, 5. Akıl ve akılı kişinin mürüvveti, 6. Güler yüzlü tatlı söz, 7. huy güzelliği ve bu hususa ait şeyler, 8. cömertlik, bağış ve bu husustaki mürüvvet, 9. “Evet” demenin öğülüşü, “hayır” demenin yerilişi, 10. Cömertliği öğüş, “nekesliği” (pintilik) yeriş, kınayış, 11. İyilik ve bu husustaki mürüvvet, 12. İstemeden bağışlama ve mümini sevindirme, 13. İyiliği sevme ve bu husustaki mürüvvet, 14. Va’de vefa ve iyi söz söylemek, 15. .ehline (ailesine ve yakınları ile emrinde olanlara) ve müstahak olanlara iyilikte bulunmak, 16. İyiliği hemencecik yapmak ve bu hususta mürüvvet, 17. Kullarla ve hizmetçilerle iyi geçinmek, 18. İyiliğe karşılıkta bulunmak ve şükretmek, 19. İnsanlarla iyi geçinmek, onlara yumuşak davranmak, suç işlerlerse özürlerini kabul etmek, 20. Affetmek, suçtan geçmek ve bu husustaki mürüvvet, 21. Güzel koku sürünmek ve bu husustaki mürüvvet, 22. Elbise ve buna ait mürüvvet, 23. Yemek, içmek mürüvveti, 24. Nikah ve kadınları evermek, 25. Kadınların mehri, 26. Büyüklerle, ulularla sohbet, 27. Ağır kişilerle ve aşağılık adamlarla sohbetten kaçınmak, 28. İhvâna (dost ve kardeşlere) bağış, 29. Halkın geçip gidişi; nerede o gidenler? 30. İçki ve içki müptelalarını kınayış, içmemekteki mürüvvet, 31. Kerem ve cömertlik, 32. Kanatın yüceliği ve tamahı terk ediş, 33. Nâmahreme bakış ve onlardan göz yumuş hakkında söylenen sözlerle bu husustaki mürüvvet, 34. Ziyafet, ziyafetin fazileti ve ziyafet verene ait ziyafet mürüvveti, 35. Büyükler, yüceler ve mürüvvetleri, 36. Hediye ve bu husustaki mürüvvet ve mertebeleri, 37. Latife, latife ederken kötü söz söylememek, 38. Anılması kötü, söylenmesi çirkin sözlerin fenalığı, 39. İnsanların sınıfları ve mertebeleri, 40. Fütüvvet ve fütüvvete ait sorulara verilen cevaplar, 41. Dua ve güzel dualarda söylenen sözler.”8
İnsanların terbiyelerinden tutunuz da insanların birbirlerine karşı davranış biçimlerine kadar, yerine göre toplumda sevgiyi, hoş görüyü ve uzlaşmayı sağlayacak tutum ve davranışları öğreten, telkinde bulunan bu tür eserler, ahiliğin ilkelerini ortaya koydukları gibi, toplumları da şekillendirip, yoğurmaktır. Bu durum da, okunan ve okutulan bu tür eserlerin, ahi zaviyelerinin, bu kültür ocaklarının Türk toplum hayatındaki önemini ortaya koymaları bakımından son derece önemli bir yeri olduğunu göstermektedir.
b) Fütüvvet-nâmelerde Toplum hayatına yönelik kurallar
Fütüvvet-nâmelerde sadece insanların birey olarak, fert olarak ruhi hayatlarını, manevi dünyalarını zenginleştirici, olgunlaştırıcı bilgiler bulunmamaktadır. Zira, fetâsahibi bir kişinin olgun ve kâmil bir kimse olabilmesi için içinde yaşadığı toplumla barışık olması gerekir. İşte fütüvvet-nâmelerde, bir kimsenin toplum hayatında dikkat edeceği birtakım kurallarada yer verildiğini görmekteyiz. Hattâ, bu kimselerin giyim kuşamlarından, gerek fert olarak, gerek toplum içinde bulunduğu zamanlardaki davranışlarına kadar, yeme içme gibi tabiî ihtiyaçlarına kadar bütün hayatı kucaklayıcı hususlarda da bazı bilgilere ve kurallara rastlanmaktadır.
10/6/2008, 8:06 pm
